احکام
چهارشنبه 25 اردیبهشت 1392 احکام اعتکاف

 اعتکاف سنت محمدی

در این سالها مساله ذی قیمت «اعتکاف » درجغرافیای زندگی و تاریخ فرهنگی ما از جایگاه و پایگاه مستحکم و شیرینی برخوردارشده است، به نحوی که در ایام اعتکاف، مساجدجلوه ای زیباتر و نورانی تر پیدا میکنند.

 

 مقدمه:

در این سالها مسالهذی قیمت «اعتکاف » درجغرافیای زندگی و تاریخ فرهنگی ما از جایگاه و پایگاه مستحکم وشیرینی برخوردار شده است، به نحوی که در ایام اعتکاف، مساجدجلوه ای زیباتر و نورانیتر پیدا می کنند.

آری، رویکرد مردم مؤمن خصوصا جوانان ونوجوانان به طرف اینمسائل، مصداق بارزی از آیه شریفه «انما یعمر مساجدالله من آمن بالله و الیوم الاخرو اقام الصلوة...» (1) می باشد که باعث تعمیر و آبادانی واقعی مساجد الهی شدهاست.

لازم به ذکر است که همانا هدف از خلقت جن و انس، مساله معرفت و عبادتاست (2) وبه یقین بیتوته کردن در بهترین مکانها(مساجد) و برترین زمانها (ماه هایرجب،شعبان و رمضان) و انجام عباداتی چون روزه،نماز، قرائت قرآن و دعا و مجالست بااهل تقوا(معتکفان)، توفیقی از جانب پروردگار است;به طوری که آفریدگار جهانیان بهپیامبران خود (حضرت ابراهیم و اسماعیل) و بندگان مصلح خود فرموده است که مساجد رابرای معتکفان مهیا سازند. «و عهدنا الی ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بیتی للطائفینوالعاکفین و الرکع السجود.» (3)

پس سزاوار و پسندیده است که هر یک از مابهنوعی به تقویت و گسترش چنین ارزشهای بزرگ اسلامی بپردازیم و آن را ارجنهیم.

 

احکام اعتکاف

 

معنای اعتکاف:

اقامت و بیوته کردن در مسجدجهت انجام عبادت است.

 

معتکف:

شخص مقیم و ساکن در مسجد - که بهعبادت الهی می پردازد.- را معتکف گویند.

 

زمان اعتکاف:

در همه ایام سال به جز عید فطر و قربان می توان اعتکافداشت.

ولی اعتکاف در ماه مبارک رمضان -خصوصا در دهه آخر مستحب مؤکداست.همچنین اعتکاف در «ایام البیض » یعنی روزهای (13، 14 و 15) هر ماه قمری (بهخصوص ماه های رجب و شعبان) دارای بیشترین ثواب است.

 

مکان اعتکاف:

در بیشتر روایات،مسجدالحرام،مسجدالنبی صلی الله علیه وآله، مسجد کوفه و مسجدبصره، ذکر شده است; ولیکن براساس احادیثی دیگر در «مسجد جامع » هر شهری نیز اعتکاف صحیح است. البته بهفتوای فقهاو مراجع عظام، به قصد قربت و نیت رجاء ومطلوبیت می توان در مساجد جامعمعتکف شد.

 

مدت اعتکاف:

مدتاعتکاف حداقل سه روز است که روزهای اول و دوم مستحب بوده، ولی با کامل شدن دو روزاول، روز سوم واجب می شود وهمین طور روزهای چهارم و پنجم مستحب وروز ششم واجب است،الی آخر.

 

اقامت در مسجد:

ازاذان صبح روز اول اعتکاف تا اذان مغرب روز سوم باید در مسجد اقامتداشت.

شرایط اعتکاف:

 

1 - عقل

بنابراین اعتکاف دیوانه، صحیح نیست.

 

2 - ممیز بودن

در اعتکافبلوغ شرط نبوده و لذا کودکان ممیزی که خوب و بد را تشخیص می دهند ومسائل عبادی رادرک می کنند، می توانندمعتکف شوند.

 

3 - نیت

انجام این عبادات باید برای تقرب به درگاه الهی (قربة الی الله) بوده باشد. در ضمن نوع اعتکاف از جهت وجوب و استحباب نیز بایدمشخص شود. (البتهاعتکاف روز سوم، ششم و نهم در هر صورت واجب می باشد.)

 

4 - روزه گرفتن

فرد معتکف در ایام اعتکاف باید روزه بگیرد.

 

5 - اقامت همیشگی درمسجد

دراین مدت نباید از مسجد خارج شد، مگردر حالضرورت.

 

6 - کسب رضایت

برفرزندان و بانوان شرعا واجب است که ازوالدین خود - به خصوص پدر و شوهر اجازهبگیرند.

 

مبطلات اعتکاف:

کارهایی که در روزها و شبهای اعتکاف برمعتکف حرام است، عبارت است از:

 

1 - خرید و فروش.

2 - مجادله و نزاع در اموردنیوی.

3 - بوئیدن عطر و بوی خوش برای لذت بردن.

4 – مباشرت با همسر.

5 - آنچه که روزه را باطل می کند. (که البته اکثر آن ها در شب باعثبطلان اعتکاف نمی شود.)

× توجه: عدم رعایت موارد فوق، موجب باطل شدن اعتکاف،وجوب قضای آن و دادن کفاره می شود.

 

ادعیه و نماز

الف - در ایاماعتکاف می توان دعاهای متعددی چون دعاهای ماه رجب و جوشن کبیر را خواند; اما آنچهکه برای عموم معتکفان (باسواد و بی سواد) ممکن و آسان است، خواندن دعاها و اذکارکوتاه ولی پرمحتواست که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

 

- اللهم کن لولیکالحجة ابن الحسن...(دعای امام زمان علیه السلام)

- لاحول و لا قوة الا باللهالعلی العظیم

- یاالله، یا رب، یارحیم، یاغفور، یارزاق، یا تواب، یا ارحمالراحمین، یا غفارالذنوب، یا ستارالعیوب، الهی العفو و...

- سبوح قدوس ربالملائکة و الروح - اللهم صل علی محمد و آل محمد - اللهم اغفرللمؤمنین و المؤمنات - اللهم اغفرلی و تب علی - استغفرالله ربی و اتوب الیه

 

ب - خواندن نمازهایواجب و مستحب; که البته خواندن نمازهای قضاشده، در اولویت هستند و اما در خصوصنمازهای مستحبی،می توان به مفاتیح الجنان و غیره مراجعه کرد.بنابراین در طول اینروزها و شبها هریک ازبرادران و خواهران معتکف - به هر مقداری که برایشان امکان وظرفیت وشوق وجود دارد.-می توانند این قبیل دعاها ونمازها را زمزمه وتکرارکنند.

 

فضیلت ماه رجب

از آنجایی کهفعلا درایران مساله اعتکاف بیشتر در ماه «رجب » انجام می گیرد، در رابطه بافضیلتاین ماه، به نمونه هایی از احادیث اشاره می کنیم:

پیامبراکرم صلی الله علیهوآله می فرمایند: «ماه رجب، ماه بزرگ خداوند است و ماهی در حرمت و فضیلت به آن نمیرسد... هماناماه رجب، ماه خداست و ماه شعبان، ماه من وماه رمضان، ماه امت من میباشد. هر فردی که یک روز از ماه رجب را روزه بگیرد، مستوجب رضایت و خشنودی بزرگ خدامی شود وغضب الهی از او دور شده و دری از درهای جهنم به رویش بسته می شود. ماه رجب،ماه استغفار امت من است; پس در این ماه بسیارآمرزش بطلبید. زیرا خداوند آمرزندهومهربان است.»

امام صادق علیه السلام می فرمایند: «هرکس که یک روز از آخراین ماه (رجب) را روزه بگیرد،خدا او را از شدت سکرات مرگ و از هول بعد ازمرگ و عذابقبر ایمن می کند; و هرکسی که دو روز از آخر این ماه را روزه بگیرد، بر صراطبه آسانیمی گذرد; و هر فردی که سه روز ازآخر این ماه را روزه بگیرد، از ترس بزرگ روزقیامت واز شدتها و هولهای آن روز ایمن گرددو برات بیزاری از آتش جهنم را به اوعطاکنند.»

 

امام موسی بن جعفرعلیه السلام می فرمایند:«هرکسی که یک روز از ماهرجب را روزه بگیرد، آتش جهنم یک سال راه از او دورمی شود و هر فردی که سه روز از آنرا روزه بگیرد، بهشت بر او واجب خواهد شد. همانارجب نام رودی است در بهشت که ازشیرسفیدتر و از عسل شیرین تر است; پس هرشخصی که یک روز از ماه رجب را روزه داشتهباشد، به یقین از آن نهر بهشتی خواهدنوشید.»

 

برنامه ریزی برای اعتکاف

 

همانا زندگی جمعی عده ای از افراد در یک محیط (خانه،مدرسه، مسجد، اداره و...)دارای مزایا و برکات گوناگونی است; و اگرمدیریتی سالم وصحیح و اخلاقی نیکو برآن محیط و افرادش حاکم باشد، نتایج مفیدتر وپربارتری را در پیخواهد داشت.

در رابطه با بیتوته کردن چند روزه معتکفان در مساجد نیز، مطالبفوق صادق است. یعنی با برنامه ریزی صحیح می توان به نتایج مطلوب خود در این چند روزو چندشب رسید و الا خدای نکرده به علت عدم شناخت افراد، کثرت جمعیت، بدسلیقگیوافراط در امر مقدس اعتکاف، ممکن استکه امر ناخوشایندی اتفاق بیفتد!

در ضمناز عموم افراد روحانی و مسؤول تقاضا می کنیم که با استفاده از کتابهایی چون ثوابالاعمال و عقاب الاعمال، مفاتیح الجنان، الحکم الزاهره و... آیات و احادیث مورد بحثرا شرح داده و به اطلاع معتکفان ودیگران برسانند. اما نکات مورد نظر عبارتنداز :

 

1 - تبلیغ و تبیین اعتکاف

سزاواراست که رسانه ها مطالبی را درخصوص این عبادات همگانی به اطلاع مردم برسانند وبرادران معظم روحانی نیز احکام عملیه اعتکاف را برای معتکفین توضیح وشرحدهند.

 

2 - فوائد اعتکاف

بیان فلسفه و ثمرات عبادت، باعث تشویق و تقویت انگیزه می شود; لذا زیبنده است که فایدههای متعدد اعتکاف برای همگان - به ویژه معتکفان - بازگو شود. فوائدی از قبیل:تزکیهروح، ازدیاد ایمان و تقوا، کسب ثواب عظیم، نورانیت و نشاط قلبی، گشوده شدن عقده هایدرونی و رسیدن به آرامش و امید،هدفمندشدن زندگی، کسب معارف و علوم،تقویت اراده وصبر، گسترش محبت،عطرآگین شدن فضای زندگی، و در یک کلام،تقویت و گسترش ارزشها وهنجارهای اسلامی و انسانی.

 

3 - مشارکت عمومی

سرمایه گذاری درامور خیر، به معنای سهیم شدن در عبادت و ثواب است; پس چه نیکوست افرادی کهبه عللی توفیق اعتکاف راندارند، از طرق دیگر در این امر مهم سرمایه گذاری نموده واز سود آن بهره مند شوند.مثلا:

الف – رضایت دادن: مسؤولین مربوطه واولیای امور به زیردستان خود - در صورت امکان،- اجازهدهند تا در اعتکاف شرکت نمایند.

ب - اطعام ومساعدت:امید است که مراکزخیریه و افراد نیکوکار در تامین غذای افطار وسحریو دیگر مایحتاج معتکفان، از قافله ابرار عقب نمانند.

ج - تشویق نمودن: ائمه جمعه و جماعت،مسؤولان،خانواده ها و... نیز از همت و ایمان برادران و خواهران معتکف، قدردانی وتجلیلنمایند و با حضور خود و تشویق های مادی و معنوی، باعث تقویت انگیزه های مقدس درافراد معتکف شوند.

 

4 - معارفه

جهت مودت و محبت بیشتربین معتکفان و برای جلوگیری از بروز اموری بعضاناخوشایند، بهتر است بین معتکفین -مستقیم یا غیر مستقیم - معارفه ای صورت بگیرد.

 

5 - حفظ حریم

معتکفان از جهت سن، شغل، علم و... باهم تفاوتهایی دارند; لذا لازم است اولا حریم و شخصیت هرکدامپاس داشته شود. ثانیا با سعه صدر و بزرگواری اختلافات (روحی،فکری و عملی) همدیگر راتحمل فرمایند.

 

6 - اعتدال

معتکفان از نظرشوق و ظرفیت نیز یکسان نیستند; بنابراین در برنامه های عبادی(سخنرانی، مباحثاتعلمی، قرائت قرآن،عزاداری، دعا، نوحه خوانی و...) باید میانه روی مراعات شود کهخدای ناکرده زیاده روی در امور، اثرات منفی ایجاد نکند.

 

7 - عمل به توصیه ها

در این سفر و اردوی معنوی، بر مسافران وشیفتگان وادی عبادت و عرفان لازم است که نخست باتوصیه های اساتید و سالکان طریق عشق و معرفت آشنا شوند و سپس به ریاضت و تهذیب روحبپردازند تا در کوتاه مدت به سرمنزل مقصود برسند. ان شاءالله.

به عبارت دیگر، هدف از اعتکاف، رسیدن به کمال و خشنودی خداوند است که آن هم مقدماتی دارد; مانند: اخلاص، خضوع،خشوع، تقوا، لقمه حلال، رجاء و امید، توکل،توبه و استغفار، شکرو سپاس، اشک، دعا،استمرار ذکر و...

 

8 - سؤالات دینی

با تشکیل جلسات پرسش و پاسخ می توان به سؤالات و شبهاتی که احیانا برای معتکفان مطرح است،جواب داد. لذا بایسته است که برادران و خواهران به صورت شفاهی و کتبی سؤالات خود رااز سروران روحانی وکارشناسان امور دینی بپرسند.

 

9 - مجالست با ابرار

حال که بهترین زمان و مکان و دوستان نصیب معتکفان شده است، علاوه بربرکات گوناگون اینایام، نباید از ثمرات مصاحبت ومجالست با اهل علم و اخلاق، غافل شد.

 

10 - قبولی دعا

یکی ازشرایط استجابت دعا، طولانی بودن سجده است و از دیگر شرایط، دعا کردن برای دیگراناست; بنابراین دعا برای ظهور وسلامتی امام زمان علیه السلام، سلامتی و عزترهبرمعظم، آزادی اسیران، پیروزی اسلام ومسلمین، شفای جانبازان و بیماران، سلامتی وسعادت خدمتگزاران، خانواده، اقوام،دوستان و بانیان اعتکاف و خصوصا طلب علومقام ورحمت الهی برای امام راحل قدس سره،شهیدان و اموات، فراموش نشود.

 

11 - مولودیه

شب و روز 13رجب، سالروز ولادت مولودکعبه، حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام است;نیکوست بههمین مناسبت، به ذکر فضائل ومناقب آن حضرت پرداخته شود.

12 - سوگواری

باتوجه به اینکه 15 رجب مصادف بارحلت حضرت زینب کبری علیها السلام می باشد،شایسته است به همینمناسبت، با ذکرفضائل و مصائب آن بانوی نمونه، به سوگواری پرداختهشود.

13 - قدر لحظات

حال که خویشتن را در این چند روز از همه چیز و همه جا فارغ ساخته ایم و به جمع سالکان طریقدوست پیوسته ایم، شایسته است برای نیل به تکامل معنوی، از تمامی لحظات ملکوتیاعتکاف استفاده کنیم. و به قول دیگر، شبها و روزهای اعتکاف همان هنگامه های عروج وصعود است که می توان مسافت چهل ساله را به سرعت طی کرد; پس زینهار که این خلوت وسفر معنوی به نوعی باغفلت و سهل انگاری سپری شود!

آری، «هرشب، شب قدر استاگر قدربدانی.» باید مواظب بود در این ایام و لیالی نورانی، صفات رذیله ای مانند: سوءظن،حسادت، عجب، ریا، تکبر، غیبت، غفلت،دروغ و سایر امور ناپسند دل نورانیمعتکفان را آلوده نکند.

 

14 - اندیشیدن

براساس آیات و روایات «تفکر» و «تدبر»بهترین عبادت است; لذا چه نیکوست که درمسائل خداشناسی،خودشناسی و غیره به تفکر و اندیشه پرداخت.

 

15 - خواب

یکی از نیازهای روحی و جسمی هرانسانی،خواب است; لذا معتکفان برای خود ودوستان شرایط مطلوبی فراهم بسازند تا بعداز مدتی استراحت، با انرژی و شادابی بیشتری به امور عبادی خودبپردازند. از این روست که خداوند حتی خواب روزه دار را نیزعبادت شمردهاست.

 

16 - علاج افسردگی

چه بساعده ای از معتکفان - خصوصانوجوانان - به سبب دوری از خانواده ودوستان، گاهی دچاردلتنگی بشوند; لذابستگان و دیگران می توانند با حضور خود درمسجد و دیدار از آنان،به تشویق و تقویت آن ها بپردازند.

 

17 - روحیه تعاون

یکی ازثمرات گرانبهای اعتکاف، مساله تعاون و همکاری است که می توان به روشهای متعدد، اینروحیه را تقویت کرد; همانند:جاروکردن مسجد، پذیرایی در هنگامه های افطار و سحر،شستن ظروف و...

 

18 - آداب مساجد

سزاوار استدر خصوص فضائل مسجد،آداب و احکام آن را نیز به یاد سپرد و مراعات نمود. مانند ثوابعبادت و نشستن در مسجد،رعایت کردن احترام و قداست مسجد،خواندن نماز تحیت، آلودهنکردن مسجد،وجوب طهارت آن در صورت آلودگی، عدم دست زدن به وسایل مسجد وغیره.

 

19 - بهداشت

مسائل بهداشت فردی، جمعی و مکانی باید مراعات شود; مثل: عدم حضور افرادی که بیماری مسری دارند،پاکیزه نگه داشتن جایگاه، وجود لوازم بهداشتی و...

20 - امکانات

 

فراهم کردن کتاب های قرآن، مفاتیح الجنان و مناجات، مهیا ساختن مهر و تسبیح به اندازه کافی،وجود کمکهای اولیه، فعال شدن سیستم تهویه و هواکش و...

 

21 - استحمام

از آنجایی کهبرای عده ای ممکن است موجبات غسل فراهم شود، لذا مسؤولین محترم با نزدیک ترینگرمابه قراردادی ببندند و یا این که در صورت امکان، در همان حیاط و محوطه مسجد چنددوش حمام راه اندازی کنند.

 

22 - توصیه های امنیتی

عدمآوردن اشیاء گران قیمت، عدم دست زدن به وسایل برقی و حرارتی، وجود ماموران انتظامیدر اطراف جایگاه - خصوصا جایگاه اعتکاف خواهران - و غیره.

 

23 - حلالیت طلبی

از آنجاییکه ممکن است در این چند روزه -به صورت خطا و جهل یا خدای ناکرده عمد وعلم - نسبت بهدیگران بی احترامی و غیبتی محقق شده باشد، پس لازم است که معتکفان گرامی درپایان اعتکاف، از همدیگر حلالیت بطلبند.

 

24 - غبار روبی

همان طوریکه پیش از اعتکاف بحمدالله در امر «غبارروبی مساجد» مشارکت به عمل آمده; شایسته استپس از اتمام زمان ومراسم با شکوه و گسترده اعتکاف، به بهداشت و غبار روبی جایگاهاعتکاف نیزاهمیت داده شود.

 

25 - نکاتی دیگر

برگزاری مسابقات دینی، نوشتن خاطرات،مقاله و شعر، کشیدن طرح پیرامون اعتکاف(قبل یا بعد ازاتمام مراسم)، نوشتن و بازگوکردن پیشنهادها و انتقادات به مسؤولان محترم ستاداعتکاف، گرفتن عکس دسته جمعی با دوستان معتکف و...

________________________________________

پینوشتها:

1 - سوره توبه، آیه 18.

2 - سوره ذاریات، آیه 56.

3 - سوره بقره، آیه 125.

فرهنگ کوثر، مهر 1379، شماره 43،پدید آورنده : محمد ابراهیم احمدی

برگرفته شده از سایت معاونت محترم آموزش حوزه علمیه قم   (http://howzeh.org/index.aspx?siteid=299&siteid=299&pageid=17450 )